Das Aufseherinnenhaus: wystawa "Im Gefolge der SS"
›Walkiria‹ i ›Rewolwerowa Anna‹ dręczyły kobiety w obozie koncentracyjnym” – takim nagłówkiem opatrzyła gazeta WELT swoją recenzję nowej wystawy w Miejscu Pamięci Ravensbrück z 7 września 2020 roku. Od Rewolwerowej Anny, Walkirii i Krwawej Brygidy tekst przechodzi następnie – po opisie kilku brutalnych scen bicia – bezpośrednio do burdeli, drugiego seksualizowanego tematu, który niezmiennie powraca w kontekście kobiecego obozu koncentracyjnego. I to mimo że o burdelach, w których rzeczywiście więźniarki zmuszano do pracy przymusowej, w nowej wystawie nie ma w ogóle wzmianki.
Z kolei czasopismo ANTIFA dostrzega w swojej recenzji wystawy z 24 września 2020 roku inny problem: brak ocen i propozycji interpretacyjnych ze strony twórczyń wystawy. Powstaje wrażenie, że ANTIFA tęskni za ludowo-pedagogicznymi narracjami, jakie były typowe dla dawnych wystaw historycznych w NRD – tam zawsze jasno komunikowano, jak należy coś rozumieć i interpretować.
Obie recenzje – z WELT i ANTIFY – ukazują trudności, z jakimi musi się zmierzyć miejsce pamięci poświęcone obozowi koncentracyjnemu, gdy podejmuje próbę przedstawienia tematu kobiecego personelu SS w formie wystawy. Zanim przedstawimy koncepcję i narrację nowej ekspozycji Miejsca Pamięci Ravensbrück, warto przyjrzeć się najpierw historii tego projektu – a tym samym również wątpliwościom i zastrzeżeniom, które towarzyszyły mu od samego początku. Seksualizowany stereotyp pięknej, blondwłosej, umundurowanej i jednocześnie z dekoltem nadzorczyni SS, który od 1945 roku stanowi stały element popularnej ikonografii narodowosocjalistycznych obozów koncentracyjnych, pozostaje niezmiennie poważnym i ciągłym wyzwaniem.
www.gedenkstaettenforum.de
Gdy Miejsce Pamięci Ravensbrück w 2004 roku otworzyło swoją pierwszą wystawę poświęconą historii kobiecego personelu SS w obozie koncentracyjnym dla kobiet, poprzedzona była ona niemal siedmioletnią debatą. Pierwsze rozważania dotyczące koncepcji wystawy były tematem ogólnoniemieckiego seminarium poświęconego miejscom pamięci, które odbyło się w listopadzie 1996 roku w Hanowerze pod tytułem „Sprawcy i pomocnicy sprawców w narodowym socjalizmie. O przedstawianiu sprawców w miejscach pamięci”, zorganizowanego z inicjatywy Krajowego Centrum Edukacji Politycznej Dolnej Saksonii oraz referatu ds. miejsc pamięci Fundacji Topografia Terroru.
Początek tej debaty, która była gwałtowna i miejscami „wysoce kontrowersyjna”, został niedawno zwięźle podsumowany przez Detlefa Garbego w jednym z jego esejów. Garbe zrekonstruował również główne punkty krytyki, które początkowo kierowano wobec koncepcyjnych założeń projektu wystawy w Ravensbrück.
Zastrzeżenia dotyczyły po pierwsze wyboru miejsca wystawy – jednego z ośmiu dawnych domów mieszkalnych nadzorczyń. Pojawiło się pytanie, czy budynek pełniący niegdyś funkcję administracyjną SS nie wskazywałby wyraźniej na „struktury i techniki sprawowania władzy” niż dom nadzorczyń o przytulnym, wiejskim charakterze.
Po drugie, za problematyczne uznano skoncentrowanie się na „niższych rangach” kobiecego personelu SS, ponieważ mogłoby to niezamierzenie „odciążyć elity społeczne” z odpowiedzialności. Po trzecie, niepokój wzbudzało „zbyt mocne uwypuklenie podejścia biograficznego”: Czy nie istniało ryzyko, że nadzorczynie mogłyby zostać przedstawione „raczej jako biedne ofiary okoliczności”? „Czy nie zostaje wówczas pominięte to, co politycznie istotne – mianowicie pytanie, jak w ogóle mogło dojść do tego, że władza nad życiem i śmiercią trafiła w ręce przeważnie prostych i niedoświadczonych strażniczek obozowych?”
Dodatkowo wyrażano obawę, że architektoniczna obecność osiedla mieszkalnego SS, położonego przed właściwym obozem więźniarskim, mogłaby zdominować przestrzeń i że umieszczona tam wystawa doprowadziłaby do „przesunięcia akcentu na niekorzyść znaczenia historycznego i tym samym miejsca ofiar”.
Wreszcie, ze strony różnych środowisk – zarówno gremiów Fundacji Miejsc Pamięci Brandenburgii, która wspierała projekt wystawy, jak i stowarzyszeń byłych więźniów – wyrażano obawę, że wystawa poświęcona kobiecemu personelowi SS w Ravensbrück mogłaby stać się celem pielgrzymek rewizjonistów. Podobne zastrzeżenia zgłaszali również byli więźniowie w kontekście planowanej na rok 2005 wystawy „Placówka obozu koncentracyjnego Neuengamme. SS obozowa”.
W rzeczywistości jednak te obawy okazały się nieuzasadnione: zarówno wystawa otwarta w 2004 roku w Ravensbrück, jak i otwarta rok później wystawa w Neuengamme zostały ocenione wyjątkowo pozytywnie – zarówno przez stowarzyszenia byłych więźniów, jak i przez prasę oraz środowiska naukowe zajmujące się historią.
I rzeczywiście, „dom nadzorczyń” jako miejsce wystawy stanowi wyzwanie: można postrzegać te małe mieszkalne jednostki jako odizolowane światy alternatywne wobec świata pracy; ślady zawodowej działalności mieszkanek są tu ledwo dostrzegalne. To przestrzenie mieszkalne typowe dla mieszczaństwa XX wieku, niegdyś wyposażone w firanki, które odgradzały wnętrza od świata zewnętrznego — przestrzenie, które w przerażająco normalny sposób przekazują poczucie przytulności i bezpieczeństwa. Ale czy nie odnajdujemy w tych pokojach jednego z — bez wątpienia wielu — powodów, dla których obozy koncentracyjne mogły funkcjonować jako miejsce pracy dla samotnych kobiet? Pracownice najemne i młode kobiety ze wsi mogły uznać taki typ zakwaterowania za wyjątkowo przyjemny, a nawet uprzywilejowany. Taki dom może rzeczywiście wiele powiedzieć o motywacjach kobiety decydującej się na służbę jako nadzorczyni SS.
Kluczowe jest pytanie o ramy odniesienia — o „sposób, w jaki ludzie interpretują dane otoczenie i jak na podstawie tej interpretacji podejmują decyzję o działaniu”. Harald Welzer przypisuje w tym kontekście wielkie znaczenie kategorii przynależności społecznej: „absolutne rozróżnienie między przynależącymi a nieprzynależącymi” to jego zdaniem podstawowa cecha społeczeństw morderczych, przy czym „nie jest już kwestią zasadniczą, lecz jedynie stopniową”, jak należy postępować z „nieprzynależącymi”.
Dom nadzorczyń symbolizuje tę przynależność — także kobiet niższych rang — do narodowosocjalistycznej „wspólnoty ludowej” (Volksgemeinschaft), i świadczy o uznaniu, jakim cieszyły się jego mieszkanki aż do 1945 roku.
Miejsca pamięci poobozowej, takie jak Ravensbrück, są miejscami o wysokim ładunku normatywnym i moralnym. W swoich wystawach muszą znaleźć równowagę pomiędzy wytycznymi normatywnymi a krytyczną refleksją. Analiza ram odniesienia, logiki dyskursu i wzorców interpretacyjnych oraz kwestionowanie i ewentualna dekonstrukcja dominujących narracji to kluczowe elementy pracy historycznej. Jednakże zadanie to okazuje się szczególnie trudne w przypadku tematyzowania personelu obozowego, ponieważ istnieje tendencja do funkcjonalizowania zbrodni nazistowskich w celu „samopotwierdzenia moralnej wyższości”. Potwierdzany ma być „obraz własny jako radykalnie niepowiązanego z uczestnikami zbrodni” – jak zauważa Astrid Messerschmidt – przy czym dystans ten wynika nie tyle z indywidualnych przekonań, ile raczej z „sposobu, w jaki demokracja postrzega samą siebie: jako odpowiedź na historię zbrodni, jako swoje całkowite przeciwieństwo”.
Innymi słowy: naziści to zawsze „ci Inni”. Tymczasem spojrzenie na biografie byłych nadzorczyń SS pokazuje, że nie nadają się one do reprezentowania tego „całkowicie Innego”.
Zresztą nigdy nie była mowa o wystawie biograficznej: już pierwsze koncepcje z 1996 roku koncentrowały się na podejściu opartym na krytyce źródeł i historii recepcji, które stawiały na pierwszym planie wspomnienia byłych więźniarek o nadzorczyniach, wspomnienia mieszkańców Fürstenbergu o tych kobietach, dokumenty śledcze i sądowe oraz wreszcie fragmentaryczne materiały z czasów narodowego socjalizmu. Kontekstualizacja, historyzacja i multiperspektywiczność okazały się trzema metodologicznymi podejściami, które najlepiej nadają się do zmierzenia się z tematem kobiecego personelu SS w ramach wystawy.
Zobacz też:
Komentarze
Prześlij komentarz